Ijaazat ફિલ્મ 1987માં સુબોધ ઘોષની બંગાળી ગુલઝારે ફિલ્મ Jatugriha પરથી બનાવી. પટકથા,સંવાદ અને દિગ્દર્શન ગુલઝારનાં હતાં. ગુલઝાર એક એવા સર્જક હતા જે માનવીય લાગણીઓને બખૂબી વણતા હતા. એ ઉત્કૃષ્ઠ લેખક હતા એ જ કક્ષાના ગીતકાર હતાં અને દિગ્દર્શક તરીકે તો શ્રેષ્ઠ હતા જ. એમની ફિલ્મો સેલ્યુલઓઇડ પર લખેલી કવિતાઓ જેવી હતી પછી એ આંધી હોય કે કોશિશ,પરિચય હોય કે કિતાબ,,,દરેક કૃતિમાં ગુલઝારની કમાલ દેખાય જ.
જો તમે ગુલઝાર સાહેબની માસ્ટરપીસ ફિલ્મ ‘ઇઝાઝત’- Ijaazat જોઈ હોય, તો તમે તેમાં સંગીતકાર આર.ડી.ના ઉત્કૃષ્ટ સંગીતને અવગણી શકશો નહીં. સંગીતને કારણે જ લોકો ગુલઝાર સાહેબની ‘ઇજાઝત’ને ફિલ્મ નહીં પણ સેલ્યુલોઇડ પર લખેલી હૃદયસ્પર્શી કવિતા કહે છે…પરંતુ ફિલ્મ ‘ઇજાઝત’ના ગીતોના નિર્માણ અને રચનાની વાર્તા પણ ઓછી રસપ્રદ નથી. .
ગીત કંપોઝ કરવું ખૂબ જ મુશ્કેલ કામ હતું
જ્યારે ગુલઝાર ફિલ્મ ‘ઇજાઝત’-Ijaazatના ગીત ‘મેરા કુછ સામન’ના ગીતો લઈને પંચમ દાનો સંપર્ક કર્યો, ત્યારે ગીત વાંચીને પંચમદા નારાજ થઈ ગયા કારણ કે ગીતના બોલ એવા હતા કે જાણે કોઈ પાસે સમાન ગીરવે મૂક્યો હોય અથવા તેનો સામાન કોઈની પાસે છે કે પછી ભાડૂત બાકીની વસ્તુઓ પરત કરવા માટે મકાનમાલિકને જાણે વિનંતી કરી રહ્યો છે… જાણીતા સંગીત નિષ્ણાતો પણ સહમત છે કે આ ગીત કંપોઝ કરવું ખૂબ જ મુશ્કેલ કામ હતું અને આરડી પણ તે મૂંઝવણમાં હતા.
मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पड़ा है
ओ ओ ओ ! सावन के कुछ भीगे भीगे दिन रखे हैं
और मेरे एक खत में लिपटी रात पड़ी है
वो रात भुला दो, मेरा वो सामान लौटा दो
मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पड़ा है
“ગુલઝાર સાહેબ, તમે કાલે ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાની હેડલાઈન લઈને આવશો અને કહેશો કે તમે ગીત બનાવો તો હું બનાવીશ?” પંચમદા એ ગુલઝારને કહ્યું.
ગુલઝાર સાહેબે હસીને કહ્યું… “વરસાદના ટીપાં પડતાં, ફકીરનો અવાજ અને ભરવાડોની તેમના પશુઓ સાથેની વાતચીતથી માંડીને ઝાડ-પાન, સેન્ડપેપર, વાંસ, કપ, થાળી, શંખ, કાંસકો, કાચની બોટલો અને કાર્ડબોર્ડનો ગડગડાટ. પર્કરેશન ‘પંચમ’ માટે કંઈ અઘરું નહોતું, જેણે લાકડાના બોક્સ જેવી વસ્તુઓમાંથી ધૂન કાઢી હતી…
જો કે પંચમદાએ ગીતને મિટરમાં બેસાડયું અને આશા ભોંસલેએ અદભૂત ગાયું પણ ખરું જેના માટે આશા ભોંસલેને આ ગીત માટે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યો
છોટી સે કહાની સે બારિશો કે પાની સે સાડી ભર ગઈ- આ ગીત પણ અઘરું
Ijaazat ફિલ્મનું બીજું ગીત છે “છોટી સે કહાની સે બારિશો કે પાની સે સાડી ભર ગઈ”
તેને ‘ઇઝાઝત’નું સૌથી સુંદર ગીત કહેવાય., ફિલ્મ ‘ઇજાઝત’નું આ ગીત ‘છોટી સી કહાની સે, બરીશોં કે પાની સે’ ખૂબ જ લોકપ્રિય થયું હતું પરંતુ રસપ્રદ હકીકત એ હતી કે ફિલ્મ પૂરી થયા પછી પંચમદાએ આ ગીત કમ્પોઝ કરી રેકોર્ડ કર્યું હતું. ફિલ્મ Ijaazat માં આ ગીત માટે કોઈ અવકાશ જ ન હતો પરંતુ આરડીએ ગુલઝાર સાહેબને આ ગીતને ફિલ્મમાં સામેલ કરવાનો આગ્રહ કર્યો. ફિલ્મમાં ક્યાંય આ ગીત માટે સિચ્યુએશન નહોતી અને શૂટિંગ પણ પૂર્ણ થઈ ગયું હતું, તેથી ફિલ્મના શીર્ષકમાં આ ગીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો અને ફિલ્મની શરૂઆત અને અંત વરસાદના ટીપાંથી થાય છે આ ગીત માટે બર્મને પોતાના ઘરની બાલ્કનીમાં કલાકો ગાળ્યા હતા…. આ રીતે આ ગીતો રચાયા અને ઇતિહાસમાં કાયમ માટે નોંધાયા અને આજે પણ આ ગીતો કાનમાં મધુર લાગે છે.
‘ઇજાઝત’ પરિપક્વ રોમાંસની વાત
આખી ફિલ્મ ‘ઇજાઝત’ ત્રણ પાત્રો માયા (અનુરાધા પટેલ), સુધા (રેખા) અને મહેન્દ્ર (નસીરુદ્દીન શાહ)ની આસપાસ ફરે છે, Ijaazat ગુલઝાર સાહેબની સૌથી સંવેદનશીલ ફિલ્મ છે.
‘ઇજાઝત’ ભાવનાત્મક લાગણી વ્યક્ત કરે છે અને તેથી તે આજના કિશોરોની રોમાંસ વાર્તાઓ કરતાં વધુ કરુણ લાગે છે જ્યાં આપણો સમાજ ફક્ત અસામાન્ય સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધને જુએ છે, જ્યારે ‘ઇજાઝત’ એક પરિપક્વ રોમાંસને સુંદર રીતે રજૂ કરે છે પતિ, પત્ની અને સ્ત્રી (પતિ, પત્ની અને અન્ય સ્ત્રી) અને આર.ડી.ના શાશ્વત પ્રેમ ત્રિકોણને પરિપક્વ ધાર આપવા માટે ‘ગુલઝાર’ વિષયની ભાગ્યે જ ચર્ચા થાય છે. ભાવનાત્મક સંગીત આકર્ષણમાં વધારો કરે છે…
ગુલઝાર સાહેબનું લેખન અને દિગ્દર્શન પ્રતિભા ચરમસીમાએ
Ijaazat ‘માં ગુલઝાર સાહેબની લેખન અને દિગ્દર્શન પ્રતિભા ચરમસીમાએ હોય તેવું લાગે છે. ગદ્ય અને કવિતાનું ખૂબ જ સુંદર મિશ્રણ, પ્રેક્ષકોને રસમાં તરબોળ કરે છે.. કદાચ એટલે જ તેને ગુલઝાર સાહેબની ફિલ્મ નહીં પણ કવિતા કે સુંદર પેઇન્ટિંગ કહેવામાં આવે છે.
1988 નો રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કાર પણ જીત્યો… આરડી બર્મને આ ફિલ્મમાં તેમના જીવનનું શ્રેષ્ઠ સંગીત આપ્યું છે…
પંચમ દા કોઈ પણ ગીત કંપોઝ કરવામાં એટલા મશગૂલ થઈ જતા હતા કે તેમની આસપાસ કોણ બેઠું છે એ પણ ખ્યાલ નહોતો રહેતો. સનગીતમાં અવનવાં સાધનોથી સંગીત ઉપજાવવામાં ઉસ્તાદ હતા.
ગુલઝારની ફિલ્મ ‘કિતાબ’ના ‘માસ્ટરજી કી ચિઠ્ઠી’ ગીતમાં શાળાની બેંચનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો, ખરેખર, આ ગીતના ચિત્રીકરણમાં, બાળકોને વર્ગમાં ગાતા બતાવવાના હતા અને આ ધ્યાનમાં રાખો કે બાળકો શાળાની બેન્ચને મારતા હતા.
જ્યારે કાચના ગ્લાસ અથડાવાનો અવાજ સંભળાય છે, ત્યારે તરત જ ફિલ્મ ‘યાદો કી બારાત’નું ગીત ‘ચુરા લિયા હૈ તુમને’ યાદ આવે છે. પંચમ દાએ આ ગીત બનાવવા માટે કાચનો ઉપયોગ કર્યો હતો….આરડી બર્મને ફિલ્મ ‘ઝમાને કો દિખાના હૈ’ના ગીત ‘હોગા તુમસે પ્યારા કૌન’માં ટ્રેનનો અવાજ બનાવવા માટે સેન્ડ પેપરનો ઉપયોગ કર્યો હતો સેન્ડપેપરને એકસાથે ઘસવાથી પેદા થતો અવાજ એ જ ટ્રેનનો અવાજ.
‘ખુશ્બુ’ ફિલ્મના ‘ઓ માંઝી રે’ ગીત માટે તેણે સોડા-પાણીની બોટલોમાંથી સંગીત પણ બનાવ્યું હતું, આ માટે તેણે સોડાની બે બોટલનો ઉપયોગ કર્યો હતો. પાણીની બોટલો લાવવામાં આવી હતી. તેઓ એક-એક બોટલમાંથી થોડો સોડા કાઢીને તેમાં ફૂંક મારતા હતા, જેનાથી ‘થુપ થુક, થુપ થુક’ અવાજ આવતો હતો એટલે જ આર.ડી. બર્મનને પોતાની રીતે હિન્દી ફિલ્મ સંગીત સર્જન કરનાર વિજ્ઞાની કહેવામાં આવે છે.
पतझड़ है कुछ … है ना ?
ओ ! पतझड़ में कुछ पत्तों के गिरने की आहट
कानों में एक बार पहन के लौट आई थी
पतझड़ की वो शाख अभी तक कांप रही है
वो शाख गिरा दो, मेरा वो सामान लौटा दो
આ પણ વાંચો– Gulzar- શબ્દોનો અદભૂત શબદશિલ્પી
