રામાયણથી મુઘલકાળ સુધી, જાણો પતંગનો અનોખો ઇતિહાસ

પતંગનો ઇતિહાસ : ભારત તહેરવારોનો દેશ છે તેમ કહીએ તો પણ ખોટું હશે નહીં. ભારતમાં ધાર્મિક હોય, આધ્યાત્મિક હોય કે પછી રાષ્ટ્રીય હોય બધા જ તહેવાર ઉમળકાભેર ઉજવવામાં આવે છે. દર વર્ષે 14 મી જાન્યુઆરીના રોજ ભારત ભરમાં ઉત્તરાયણ અથવા મકરસંક્રાંતિ મનાવવામાં આવે છે. 14 મી જાન્યુઆરી માત્ર કેલેન્ડર પરની તારીખ જ નથી પરંતુ વિવિધ રીત-રિવાજો અને પરંપરાઓ સાથે પડઘો પાડતી સાંસ્કૃતિક ઉત્કૃષ્ટતા છે. મકરસંક્રાંતિ સાથે સંકળાયેલી ઘણી ધાર્મિક વિધિઓ પૈકી, આકાશમાં ઉડતા પતંગો આ તહેવારનું પ્રતિકાત્મક પ્રતીક બની ગયા છે.

જાણો પતંગનો ઇતિહાસ 

તો ચાલો આજે આપણે જાણીયે આ પતંગનો ઇતિહાસ શું છે, અને પતંગ કેવી રીતે મકરસંક્રાંતિના પર્વનો અવિભાજ્ય ભાગ બની.  કહેવાય છે કે લગભગ બે હજાર વર્ષ પહેલાં ચીનના ખેડૂતે પોતાની હેટ પવનથી ઊડી ન જાય તે માટે હેટને પતંગ બાંધી રાખી હતી. ચાઈનીઝ જનરલ હુઆન થેંગ હુએ સૈન્‍યની વ્‍યૂહરચના બનાવીને અંતરનો અંદાજો મેળવીને પોતાના સૈન્‍યને શહેરની અંદર પ્રવેશ કરાવીને જીત મેળવી હતી.

પતંગ ભારતમાં કેવી રીતે આવી 

આમ પતંગ આ રીતે ચીનથી કોરિયા અને સમગ્ર એશિયા તથા ભારતમાં જુદા જુદા રીતે પ્રચલિત થઈ અને તેને ઉડાવવા પાછળના વિવિધ સાંસ્‍કૃતિક હેતુઓ પણ જોડાવા લાગ્‍યા. એવું માનવામાં આવે છે કે, પતંગો પૂર્વના બૌદ્ધ મિશનરીઓ સાથે સિલ્ક રૂટ દ્વારા ભારતમાં આવ્યા હતા. જેના પગલે તેઓ અરેબિયા અને યુરોપ જેવા દૂરના દેશોમાં ગયા હતા.

રામાયણમાં પણ પતંગનો ઉલ્લેખ

 A Different Freedom: Kite Flying in Western India ના લેખક નિકિતા દેસાઈના જણાવ્યા અનુસાર, રામાયણ અને વેદોમાં પણ પતંગનો ઉલ્લેખ છે. મહાકાવ્ય રામચરત્રમણસમાં, સત્તરમી સદીના કવિ તુલસીદાસે પણ પતંગનો ઉલ્લેખ કર્યો છે અને લખ્યું છે કે – ” રામ ઇક દિન ચંગ ઉડાઇ, ઇન્દ્રલોક પહુચ જાઈ”  ઈન્દ્રલોકમાં ઉડી ગયેલી રામની પતંગ હનુમાને કેવી રીતે મેળવી તેનો ટુચકો આપ્યો છે. અહી ચંગ શબ્દનો ઉપયોગ પતંગ માટે કરવામાં આવ્યો છે.

પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં પતંગ 

પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં પતંગના સૌથી પહેલા લેખિત અહેવાલો તેરમી સદીના મરાઠી સંત અને કવિ નામદેવની કવિતામાં મળી શકે છે. તેમની કવિતાઓ અથવા ગાથાઓમાં, તેમણે તેને ગુડી તરીકે ઓળખાવી હતી, અને એક ઉલ્લેખ છે કે પતંગ કાગડ (કાગળ) માંથી બનાવવામાં આવી હતી. સોળમી સદીના મરાઠી કવિઓ જેમ કે દાસોપંત અને એકનાથના ગીતો અને કવિતાઓમાં પણ પતંગના લેખિત અહેવાલો અસ્તિત્વમાં છે. જે બંને તેને વાવડી કહે છે. પશ્ચિમ ભારતના કવિઓ સાથે, હિન્દી કવિ બિહારીની સતસાઈમાં અવધ પ્રદેશના પતંગના લેખિત અહેવાલો છે.

જહાંગીર વનવાસમાંથી દિલ્હી પરત ફર્યો ત્યારે પ્રજાએ ઉજવણી કરવા માટે પતંગ ઉડાવી હતી

મુઘલોના સમયકાળ દરમિયાન પતંગ ઉડાવવાની કળાને રમતમાં ફેરવવામાં આવી હતી. વધતી જતી લોકપ્રિયતા સાથે, પતંગને સારી એરોડાયનેમિક્સ માટે ડિઝાઇનને પણ વધારવામાં આવી હતી. તે સમયના મુઘલ ચિત્રો અને લઘુચિત્રોમાં પુરૂષો અને સ્ત્રીઓ બંને પતંગ ઉડાડતા દર્શાવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે 1812 માં અલ્હાબાદમાં ત્રણ વર્ષના વનવાસમાંથી જહાંગીર દિલ્હી પરત ફર્યો ત્યારે, શહેરના રહેવાસીઓએ તેના પરત ફરવાની ઉજવણી કરવા માટે પતંગ ઉડાવી હતી.

મુઘલ સામ્રાજ્યના પતન પછી પણ પતંગ ઉડાવવાની પરંપરા ચાલુ રહી. તે એક મોસમી પ્રવૃત્તિ હતી જે ઉત્તરાયણ અથવા મકરસંક્રાંતિ જેવા તહેવારો દરમિયાન અને પંજાબ પ્રદેશમાં, બસંત પંચમી અને બૈસાખી પર કરવામાં આવતી હતી. આધુનિક સમયનો પતંગ જ્યારે ભારત વસાહતી શાસન હેઠળ હતો ત્યારે અસ્તિત્વમાં આવ્યો હતો અને તેના આકારઅને ડિઝાઇનમાં સમયાંતરે વિકાસ થયો હતો.

સ્વતંત્રતા દિવસના અવસરે પતંગ ઉડાવવાની પરંપરા

કેટલાક સ્ત્રોતો સૂચવે છે ,કે જ્યારે સાયમન કમિશનની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, ત્યારે ભારતીય ઉપખંડના લોકોએ ‘ગો બેક, સિમોન’ શબ્દો સાથે સેંકડો પતંગો ઉડાવીને વિરોધ કર્યો હતો. કદાચ પતંગ ઉડાડવા સાથે સ્વતંત્રતાના જોડાણથી સ્વતંત્રતા દિવસના અવસરે પતંગ ઉડાવવાની પરંપરા શરૂ થઈ.

આ પણ વાંચો — Kharge On I.N.D.I.A.: વર્ચ્યુઅલ મીટિંગ બાદ Congress અધ્યક્ષનું સીટ શેરિંગ પર નિવેદન