હાલ સેમ માણેકશાના નામની દેશભરમાં ખૂબ ચર્ચા થઈ રહી છે. ભારતના પ્રથમ ફિલ્ડ માર્શલ સામ માણેકશા પર બનેલી ફિલ્મ ‘સામ બહાદુર’ શુક્રવારે સિનેમાઘરોમાં રિલીઝ થઈ છે. મેઘના ગુલઝાર દ્વારા દિગ્દર્શિત આ પીરિયડ ડ્રામામાં વિકી કૌશલે 1971માં પાકિસ્તાનને હરાવનાર આર્મી ઓફિસર માણેકશાની મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે. આ ફિલ્મમાં વિકી કૌશલ ઉપરાંત સાન્યા મલ્હોત્રા, ફાતિમા સના શેખ અને મોહમ્મદ જીશાન અયુબ જેવા કલાકારો પણ મહત્વની ભૂમિકામાં જોવા મળશે.
બાળપણથી જ સૈનિક બનવાનું સપનું હતું
સેમ માણેકશાનો જન્મ 3 એપ્રિલ 1914ના રોજ પંજાબના અમૃતસર જિલ્લામાં થયો હતો. તેમના પિતા હોરમસજી માણેકશા ડોક્ટર હતા. તેમનું આખું નામ સામ હોરમુઝજી ફ્રાનમજી જમસેદજી માણેકશા હતું, પરંતુ મિત્રો, પત્ની, પૌત્ર અને તેમના અધિકારીઓ અથવા અધિકારીઓ તેમને સામ અથવા ‘સામ બહાદુર’ કહેતા હતા.
પિતાની વિરુદ્ધ જઈને, માણેકશાએ 1932માં ઈન્ડિયન મિલિટરી એકેડમીમાં પ્રવેશ મેળવ્યો
આ ભૂતપૂર્વ સૈન્ય અધિકારીએ પ્રારંભિક શાળાકીય શિક્ષણ ઉત્તરાખંડના નૈનીતાલથી મેળવ્યું હતું અને ત્યારબાદ હિન્દુ સભા કોલેજમાંથી તબીબી શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યું હતું. તેમના પિતાની વિરુદ્ધ જઈને, માણેકશાએ 1932માં ઈન્ડિયન મિલિટરી એકેડમીમાં પ્રવેશ મેળવ્યો અને બે વર્ષ પછી 4/12 ફ્રન્ટિયર ફોર્સ રેજિમેન્ટમાં જોડાયા. તેમને નાની ઉંમરે યુદ્ધમાં જોડાવું પડ્યું.
બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં આંતરડા, લીવર અને કિડનીમાં સાત ગોળીઓ વાગી હતી
સેમને પ્રથમ વખત 1942માં ખ્યાતિ મળી હતી. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન, બર્મીઝ મોરચે એક જાપાની સૈનિકે તેની મશીનગનમાંથી સાત ગોળીઓ છોડતા તેમના આંતરડા, લીવર અને કિડનીમાં ગોળીઓ વાગી હતી. તેમના જીવનચરિત્રકાર મેજર જનરલ વીકે સિંહે એક ઈન્ટરવ્યુમાં જણાવ્યું હતું કે, ‘તેમના કમાન્ડર મેજર જનરલ કોવાને તે જ ક્ષણે તેમનો મિલિટરી ક્રોસ ઉતારી લીધો અને તેને પોતાની છાતી પર લગાવી દીધો કારણ કે મૃત સૈનિકને મિલિટરી ક્રોસ આપવામાં આવ્યો ન હતો.’
સુબેદાર શેરસિંહ તેમને પોતાના ખભા પર ઉઠાવીને પાછા લાવ્યા
જ્યારે માણેકશા ઘાયલ થયા હતા, ત્યારે આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો કે તમામ ઘાયલોને તે સ્થિતિમાં છોડી દેવા જોઈએ કારણ કે જો તેઓને પાછા લાવવામાં આવશે, તો પીછેહઠ કરતી બટાલિયનની ગતિ ધીમી થઈ જશે. પરંતુ તેના સુબેદાર શેરસિંહ તેમને પોતાના ખભા પર ઉઠાવીને પાછા લાવ્યા.
સુબેદાર શેરસિંહે આપી ધમકી
સેમની હાલત એટલી ખરાબ હતી કે ડોક્ટરોએ તેમના પર પોતાનો સમય બગાડવો યોગ્ય ન માન્યો. પછી સુબેદાર શેરસિંહે પોતાની લોડેડ રાઈફલ ડોક્ટરો તરફ બતાવી અને કહ્યું, ‘જાપાનીઓ સામે લડતી વખતે અમે અમારા અધિકારીને ખભા પર ઉઠાવ્યા છે. અમે ઈચ્છતા નથી કે તે અમારી સામે મરી જાય કારણ કે તમે તેમની સાથે સારવાર ન કરી. તમે તેમની સાથે સારવાર કરો નહીંતર હું તમારા પર ગોળીબાર કરીશ.
1946માં લેફ્ટનન્ટ કર્નલ સેમ માણેકશા દિલ્હીના આર્મી હેડક્વાર્ટરમાં તૈનાત
ડૉક્ટરે અનિચ્છાએ તેમના શરીરમાં પડેલી ગોળીઓ કાઢી નાખી અને તેના આંતરડાના ક્ષતિગ્રસ્ત ભાગને કાપી નાખ્યો. આશ્ચર્યજનક રીતે સેમ બચી ગયા. પહેલા તેને મંડલે, પછી રંગૂન અને પછી ભારત લઈ જવામાં આવ્યા. વર્ષ 1946માં લેફ્ટનન્ટ કર્નલ સેમ માણેકશા દિલ્હીના આર્મી હેડક્વાર્ટરમાં તૈનાત હતા.
ઈન્દિરાને કહ્યું – ‘તમે ઓપરેશન રૂમ ના પ્રવેશી શકો’
1962માં ચીન સાથેના યુદ્ધ પછી વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અને સંરક્ષણ પ્રધાન યશવંતરાવ ચવ્હાણે સરહદી વિસ્તારોની મુલાકાત લીધી હતી. વડાપ્રધાન નેહરુના પુત્રી ઈન્દિરા ગાંધી પણ તેમની સાથે હતા. સેમના એડીસી બ્રિગેડિયર બહરામ પંતાખી તેમના પુસ્તક સેમ માણેકશો- ધ મેન એન્ડ હિઝ ટાઈમ્સમાં લખે છે, ‘સેમે ઈન્દિરાને કહ્યું હતું કે તમે ઓપરેશન રૂમમાં પ્રવેશી શકતા નથી કારણ કે તમે ગુપ્તતાના શપથ લીધા નથી. ત્યારે ઈન્દિરાને આ વાતનું ખરાબ લાગ્યું પણ સદનસીબે આ કારણે ઈન્દિરા અને માણેકશા વચ્ચેના સંબંધો બગડ્યા નહીં.
1971ના યુદ્ધ પહેલા સેમના જવાબથી ઈન્દિરા આશ્ચર્યચકિત થઈ ગઈ હતી
ઈતિહાસના પાનામાં નોંધાયેલી દેશની પ્રથમ મહિલા વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી અને સેમ માણેકશાની આ કહાની ઘણી લોકપ્રિય છે. હકીકતમાં 1971ના યુદ્ધ દરમિયાન ઈન્દિરા ગાંધી માર્ચમાં જ પાકિસ્તાન પર હુમલો કરવા ઈચ્છતા હતા. જો કે, સેમે તેમ કરવાનો ઇનકાર કર્યો કારણ કે ભારતીય સેના હુમલા માટે તૈયાર ન હતી. આનાથી ઈન્દિરા ગાંધી પણ નારાજ હતા. માણેકશાએ પૂછ્યું, ‘તમારે યુદ્ધ જીતવું છે કે નહીં?’ જવાબ હા હતો. આના પર માણેકશાએ કહ્યું કે મને છ મહિનાનો સમય આપો. હું ખાતરી આપું છું કે જીત તમારી જ થશે.
ઈન્દિરા ગાંધીએ થોડો સમય સેનાની તાલીમ માટે ફાળવ્યો અને 1971માં સેમના નેતૃત્વમાં ભારતીય સેનાએ પાકિસ્તાની સેના સાથે યુદ્ધ કર્યું.
ફિલ્ડ માર્શલનું બિરુદ મેળવનાર પ્રથમ ભારતીય જનરલ
સેન માણેકશાને તેમની સૈન્ય કારકિર્દી દરમિયાન ઘણા સન્માનો મળ્યા હતા. 59 વર્ષની ઉંમરે તેમને ફિલ્ડ માર્શલની પદવી એનાયત કરવામાં આવી હતી. આ સન્માન મેળવનાર તેઓ પ્રથમ ભારતીય જનરલ હતા. 1972માં તેમને પદ્મ વિભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. એક વર્ષ પછી, 1973 માં, તેઓ આર્મી ચીફના પદ પરથી નિવૃત્ત થયા. નિવૃત્તિ પછી તેઓ વેલિંગ્ટન રહેવા ગયા. તેમનું 2008માં વેલિંગ્ટનમાં અવસાન થયું હતું.
