Speaker: તાજેતરની લોકસભાની ચૂંટણીમાં પ્રજાએ NDA એને સરકાર બનાવાનો મોકો આપ્યો છે પણ સાથે INDIA ગઠબંધનને મજબૂત વિપક્ષ બનવાનો પણ મોકો આપ્યો છે. મોદી સરકાર 3.0ની રચના થઇ ગઇ છે અને સરકારે કામકાજ કરવાનું શરુ પણ કરી દીધું છે. આગામી 24 જૂનથી 18મી લોકસભાનું સત્ર પણ શરુ થવા જઇ રહ્યું છે. આ એક વિશેષ સત્ર હશે અને આ સત્ર 9 દિવસ એટલે કે 3જી જુલાઈ સુધી ચાલશે. આ સાથે જ ગૃહના કામકાજ માટે સ્પીકર(Speaker) ની ચૂંટણી થશે અને લોકસભા સચિવાલયમાંથી મળેલી માહિતી મુજબ 26 જૂને લોકસભા અધ્યક્ષની ચૂંટણી થશે.
સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકર કેવી રીતે ચૂંટાય છે?
લોકસભા સ્પીકર પદની ચૂંટણી માટે ઉમેદવારોને સમર્થન આપતી નોટિસ સભ્યો એક દિવસ પહેલા એટલે કે 25 જૂને બપોરે 12 વાગ્યે લોકસભા સચિવાલયમાં સબમિટ કરી શકે છે. આ એક પ્રક્રિયા છે જેને નોટિસ ઓફ મોશન કહેવાય છે. કોઈપણ સરકાર બન્યા પછી લોકસભાના સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકર બંને પદ મહત્વપૂર્ણ હોય છે. લોકસભા માટે અનુચ્છેદ 93 જણાવે છે કે ગૃહ, શક્ય તેટલી વહેલી તકે, તેના બે સભ્યોને સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકર તરીકે પસંદ કરશે.
સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકરની પસંદગી કરવાનું સંપૂર્ણ રીતે ગૃહ પર નિર્ભર
બંધારણ ન તો કોઈ સમય મર્યાદા નક્કી કરે છે અને ન તો લોકસભાના અધ્યક્ષ અને ઉપસભાપતિની ચૂંટણી માટે કોઈ પ્રક્રિયાનો ઉલ્લેખ કરે છે. સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકરની પસંદગી કરવાનું સંપૂર્ણ રીતે ગૃહ પર નિર્ભર છે. રાષ્ટ્રપતિ લોકસભાના સ્પીકરની ચૂંટણી માટે તારીખ નક્કી કરે છે અને તે પછી ચૂંટણીમાં, ગૃહના સભ્યો આ પદો માટે પોતાનામાંથી કોઈને પસંદ કરે છે.
હાજર રહેલા અને મતદાન કરનારા સભ્યોની સાદી બહુમતી જરૂરી
સામાન્ય રીતે, અધ્યક્ષની પસંદગી કરવા માટે ગૃહમાં હાજર રહેલા અને મતદાન કરનારા સભ્યોની સાદી બહુમતી જરૂરી છે. તેથી, સામાન્ય રીતે શાસક પક્ષનો સભ્ય સ્પીકર બને છે. બંધારણની જોગવાઈ છે કે અધ્યક્ષનું પદ ક્યારેય ખાલી ન થવું જોઈએ, તેથી મૃત્યુ અથવા રાજીનામું સિવાય, તેઓ આગામી ગૃહની શરૂઆત ન થાય ત્યાં સુધી હોદ્દો સંભાળે છે.
પ્રોટેમ સ્પીકર કોણ છે?
વર્તમાન લોકસભાના પદ પરથી રાજીનામું આપવાની સ્થિતિમાં, સ્પીકરની જવાબદારીઓ પ્રોટેમ સ્પીકર દ્વારા નિભાવવામાં આવે છે જે ચૂંટાયેલા સાંસદોમાં સૌથી વરિષ્ઠ હોય છે. પ્રોટેમ સ્પીકર એ કામચલાઉ સ્પીકરનું પદ છે જેની નિમણૂક સંસદની કાર્યવાહી ચલાવવા માટે મર્યાદિત સમય માટે કરવામાં આવે છે. નવી લોકસભાની પ્રથમ બેઠકની અધ્યક્ષતા કરવી અને સંસદના નવા સભ્યોને શપથ લેવડાવવાનું પ્રોટેમ સ્પીકરની ફરજ છે. આ સાથે, પ્રોટેમ સ્પીકર લોકસભાના અધ્યક્ષ માટે ચૂંટણી કરાવવા અને મતદાન કરાવવા માટે પણ જવાબદાર છે. નવા સ્પીકરની પસંદગી થતાં જ પ્રોટેમ સ્પીકરનું પદ આપોઆપ ખતમ થઈ જાય છે.
સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકરનું પદ કેટલું મહત્વનું છે?
લોકસભાના અધ્યક્ષનું પદ શાસક પક્ષ અથવા ગઠબંધનની શક્તિનું પ્રતીક છે અને લોકસભાની કામગીરીનું સંપૂર્ણ નિયંત્રણ સ્પીકરના હાથમાં છે. બંધારણમાં સ્પીકરની સાથે ડેપ્યુટી સ્પીકરની ચૂંટણી માટે પણ જોગવાઈ છે, જે સ્પીકરની ગેરહાજરીમાં તે જ રીતે પોતાની ફરજો બજાવે છે. નવી સરકાર બનતાની સાથે જ લોકસભામાં સ્પીકરની પસંદગી કરવાની પરંપરા રહી છે. નિયમો અનુસાર પીએમ પદના શપથ લીધાના ત્રણ દિવસમાં લોકસભા અધ્યક્ષની નિમણૂક કરવામાં આવે છે.
લોકસભાના વડા અને પ્રમુખ અધિકારી
સ્પીકરનું પદ મહત્વનું છે કારણ કે તે લોકસભાના વડા અને પ્રમુખ અધિકારી છે. લોકસભા કેવી રીતે ચાલશે તેની સંપૂર્ણ જવાબદારી સ્પીકરની છે. બંધારણના અનુચ્છેદ 108 હેઠળ, સ્પીકર સંસદના બંને ગૃહોની સંયુક્ત બેઠકની અધ્યક્ષતા કરે છે. તે લોકસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતાને પણ માન્યતા આપવાનો નિર્ણય કરે છે. તે ગૃહના નેતાની વિનંતી પર ગૃહની ‘ગુપ્ત’ બેઠક પણ યોજી શકે છે.
જ્યારે સ્પીકરની વિશેષ સત્તાઓનું મહત્વ જોવા મળ્યું
વર્ષ 1999માં લોકસભા અધ્યક્ષે વિશેષ સત્તાનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને અટલ સરકાર એક મતથી પડી ગઈ હતી. આ એક ઉદાહરણ સ્પીકર પદનું મહત્વ બતાવવા માટે પૂરતું છે.
જાણો, સમગ્ર મામલો
13 માર્ચ, 1998 ના રોજ, અટલ બિહારી વાજપેયીના નેતૃત્વમાં નવી એનડીએ સરકારની રચના કરવામાં આવી હતી અને આ સરકારને દક્ષિણ ભારતના બે મુખ્ય પક્ષો ડીએમકે અને ટીડીપી દ્વારા ટેકો મળ્યો હતો. ત્યારબાદ ટીડીપીએ જીદ કરીને પોતાના નેતા જીએમસી બાલયોગીને સ્પીકર બનાવ્યા. લગભગ 13 મહિના સુધી સરકાર પર શાસન કર્યા પછી, DMKએ અચાનક કેન્દ્રની અટલ સરકારમાંથી સમર્થન પાછું ખેંચવાની જાહેરાત કરી. આ પછી લોકસભા અધ્યક્ષની જવાબદારી મહત્વની બની ગઈ. કેન્દ્રમાં સત્તારૂઢ અટલ સરકાર પાસે બહુમતી છે કે નહીં તે ચકાસવા માટે, અવિશ્વાસની દરખાસ્ત લાવવામાં આવી હતી અને 17 એપ્રિલ 1999ના રોજ મતદાન કરવામાં આવ્યું હતું.
ભારતના રાજકીય ઈતિહાસમાં પ્રથમ વખત કોઈ મુખ્યમંત્રીએ સંસદમાં અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ માટે મતદાન કર્યું
સંસદમાં, લોકસભા અધ્યક્ષ બાલયોગીએ લોકસભાના મહાસચિવ એસ ગોપાલનને એક સ્લિપ આપી. સેક્રેટરી ગોપાલને તેના પર કંઈક લખ્યું અને તેને ટાઈપ કરવા મોકલ્યું. તે ટાઈપ કરેલા પેપરમાં બાલયોગીએ ચુકાદો આપ્યો હતો એટલે કે એક સંદેશ હતો, જેમાં કોંગ્રેસના સાંસદ ગિરધર ગોમાંગને તેમના અંતરાત્માના આધારે મતદાન કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. વાસ્તવમાં, ગોમાંગ ફેબ્રુઆરીમાં જ ઓડિશાના મુખ્ય પ્રધાન બન્યા હતા, પરંતુ ત્યાં સુધી તેમણે લોકસભાના સભ્યપદેથી રાજીનામું આપ્યું ન હતું, તેઓ ગૃહના સભ્ય હતા અને તેમને મત આપવાનો અધિકાર હતો. જો કે, તે સ્પીકરને નક્કી કરવાનું હતું કે તેઓ સંસદમાં મતદાન કરશે કે નહીં. ભારતના રાજકીય ઈતિહાસમાં પ્રથમ વખત કોઈ મુખ્યમંત્રીએ સંસદમાં અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ માટે મતદાન કર્યું હતું. તેમણે અટલ બિહારી સરકાર વિરુદ્ધ પોતાનો મત આપ્યો હતો. ઈલેક્ટ્રોનિક સ્કોર બોર્ડ પર અટલ સરકારની તરફેણમાં 269 અને વિરુદ્ધમાં 270 વોટ જોવા મળ્યા જે ચોંકાવનારા હતા. નિયમ એ નિયમ છે અને આમ સ્પીકરે પછી તેમની વિશેષ શક્તિનો ઉપયોગ કર્યો અને અટલ સરકાર એક મતથી પડી ગઈ.
સ્પીકરની જવાબદારી શું છે
સ્પીકરનું મુખ્ય કામ ગૃહને નિયમો અને નિયમો અનુસાર ચલાવવાનું છે. સંસદના સભ્યોની સત્તાઓ અને વિશેષાધિકારોનું રક્ષણ કરવાની જવાબદારી સ્પીકરની છે. સંસદ સંબંધિત કોઈપણ બાબતમાં તેમનો નિર્ણય સર્વોચ્ચ હોય છે. સંસદ સભ્યોની બેઠકમાં સ્પીકર ચર્ચાનો એજન્ડા નક્કી કરે છે. સ્પીકર સાંસદોને તેમના બેફામ વર્તન માટે સજા પણ કરે છે. આ સિવાય સ્પીકર અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ અને નિંદા પ્રસ્તાવને પણ મંજૂરી આપે છે.
કયો સભ્ય સંસદમાં કોઈપણ ખરડા અથવા મહત્વના મુદ્દાઓ પર મતદાન કરી શકે છે અને કોણ નહીં. ગૃહની કામગીરી ક્યારે થશે અને ક્યારે સ્થગિત કરવામાં આવશે. કાયદાકીય રીતે, આ તમામ નિર્ણયો માત્ર લોકસભા અધ્યક્ષ દ્વારા લેવામાં આવે છે.
પક્ષપલટા વિરોધી કાયદા હેઠળ સ્પીકરને અપાર સત્તા
કોઈપણ સાંસદને એક પક્ષમાંથી બીજા પક્ષમાં જતા રોકવા માટે રાજીવ ગાંધી સરકારે 1985માં પક્ષપલટા વિરોધી કાયદો લાવ્યા હતા. પક્ષપલટા વિરોધી કાયદા હેઠળ સ્પીકરને અપાર સત્તા છે. પક્ષપલટા વિરોધી કાયદામાં સ્પીકરની ભૂમિકા મહત્વપૂર્ણ છે. સ્પીકર, તેમના વિવેકબુદ્ધિથી, પક્ષો બદલનાર સાંસદને ગેરલાયક ઠેરવી શકે છે. સુપ્રીમ કોર્ટ પાસે પક્ષપલટા વિરોધી કાયદા હેઠળ સ્પીકરના નિર્ણયને બદલવાની મર્યાદિત સત્તા પણ છે.
સ્પીકરનું મુખ્ય કામ સરકારના હિતોનું રક્ષણ કરવાનું છે. સ્પીકર સરકારના સમર્થનમાં હોવાની અપેક્ષા છે. જો તે સરકાર સાથે અસંમત હોય તો સમસ્યાઓ ઊભી થઈ શકે છે.
આ પણ વાંચો—- Vandana Suryavanshi: EVM Machine કોઈ ફોન કે યંત્ર દ્વારા અનલોક કરી શકાય તેમ નથી!
