कजरा मुहब्बत वाला, अंखियों में ऐसा डाला, कजरे ने ले ली मेरी जान, हाय रे मैं तेरे कुर्बान’, ‘मेरे पिया गये रंगून, वहां से किया है टेलीफोन’, ‘लेके पहला पहला प्यार, भरके आंखों में ख़ुमार’, ‘कभी आर कभी पार’ કજરા જેવા સદાબહાર ગીતો સાંભળ્યા જ હશે, ભલે તેના ગાયકનું નામ યુવા પેઢીને ખબર ન હોય. તે પણ શક્ય છે કે તમે તેમના રિમિક્સ સાંભળ્યા હશે. આ ગીતો શમશાદ બેગમ (Shamshad Begum) દ્વારા તેમના મધુર અવાજથી શણગારવામાં આવ્યા છે, જે હિન્દી સિનેમામાં પ્લેબેક આપનારી પ્રથમ મહિલાઓમાંની એક હતી. તે નૂરજહાં અને લતા મંગેશકર બંનેથી વરિષ્ઠ હતી. ગુલામ હૈદર, ઓ.પી. નૈય્યર, એસ.ડી. બર્મન, નૌશાદ, સી રામચંદ્ર વગેરે જેવા અનેક મોટા સંગીતકારો તેમના અવાજના દિવાના હતા. શમશાદ બેગમે માત્ર ઉર્દૂ અને હિન્દીમાં સેંકડો ગીતો જ ગાયા નથી પરંતુ ગુજરાતી, પંજાબી, મરાઠી, તમિલ અને બંગાળીમાં પણ સેંકડો ગીતો ગાયા છે.
ગાયનની ઔપચારિક તાલીમ નહીં
Shamshad Begumનો જન્મ 14 એપ્રિલ 1919ના રોજ લાહોરના એક પરંપરા-પ્રેમી પરિવારમાં થયો હતો, તેથી તેમને પ્લેબેક સિંગર બનવા માટે સખત સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હતો. પંદર વર્ષની ઉંમરે તેણે ધર્મની દીવાલો તોડીને લગ્ન કરી લીધા.
જો કે શમશાદ બેગમે ક્યારેય ગાયનની ઔપચારિક તાલીમ લીધી ન હતી, તેમ છતાં તેમની પાસે જન્મજાત પ્રતિભા હતી, જેને 1924 માં તેમના પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક દ્વારા પ્રથમ વખત ઓળખવામાં આવી હતી. તેમને વર્ગખંડની પ્રાર્થનાની મુખ્ય ગાયિકા બનાવવામાં આવ્યા હતાં. જ્યારે તે દસ વર્ષની થઈ ત્યારે તેણે ધાર્મિક કાર્યક્રમો અને પારિવારિક લગ્નોમાં ગાવાનું શરૂ કર્યું.
ગુલામ હૈદર Shamashadના અવાજથી પ્રભાવિત
1931માં, જ્યારે તે 12 વર્ષની હતી, ત્યારે તેના એક કાકા તેને ઝેનોફોન મ્યુઝિક કંપનીમાં ઓડિશન માટે લઈ ગયા. લાહોર સ્થિત સંગીતકાર ગુલામ હૈદર તેના અવાજથી એટલા પ્રભાવિત થયા કે તેમણે શમશાદ બેગમને 12 ગીતો માટે કોન્ટ્રાક્ટ આપ્યો. શમશાદ બેગમના પિતાએ તેમની પુત્રીના ગીતોને એ શરતે રેકોર્ડ કરવાની મંજૂરી આપી હતી કે તે બુરખો પહેરીને ગાશે.
નિર્માતા દલસુખ પંચોલીએ શમશાદ બેગમને તેમની ફિલ્મમાં એક રોલ ઓફર કર્યો હતો, પરંતુ શમશાદ બેગમના પિતાએ તેને સ્વીકારવાની મંજૂરી આપી ન હતી.
Shamshad Begum-પબ્લિસિટીથી હંમેશા દૂર
કદાચ આ જ કારણ છે કે શમશાદ બેગમને જીવનના અંત સુધી પોતાના ફોટોગ્રાફ લેવાનું પસંદ નહોતું. 1933 અને 1970 વચ્ચેના તેમના ફોટોગ્રાફ્સ બહુ ઓછા લોકોએ જોયા છે. કોઈ પણ જાતના પ્રચારથી તે હમેશ દૂર જ રહેતાં.
શમશાદ બેગમે શરૂઆતમાં ગાયનની કોઈ તાલીમ લીધી ન હતી, પરંતુ પાછળથી 1937 અને 1939 ની વચ્ચે, તેમણે સારંગી ઉસ્તાદ હુસૈન બક્ષવાલે સાહેબ અને ગુલામ હૈદર પાસેથી ઔપચારિક તાલીમ લીધી.
ગુલામ હૈદરે તેમની શરૂઆતની ફિલ્મોમાં શમશાદ બેગમના અવાજનો બહોળો ઉપયોગ કર્યો અને જ્યારે તેઓ 1944માં બોમ્બે શિફ્ટ થયા ત્યારે શમશાદ બેગમ પણ તેમની ટીમ સાથે લાહોરથી બોમ્બે શિફ્ટ થઈ ગયાં. વિભાજન સમયે ગુલામ હૈદર પાકિસ્તાન ગયા અને શમશાદ બેગમે અન્ય સંગીતકારો માટે પણ ગાવાનું શરૂ કર્યું.
નૌશાદ પોતાની સફળતાનો શ્રેય આપતા હતા
નૌશાદ પોતાની સફળતાનો શ્રેય શમશાદ બેગમને આપતા હતા. તેમના મતે, તે ખૂબ જ મૃદુભાષી, લાગણીશીલ સ્ત્રી હતી જેને પ્રસિદ્ધિની કોઈ ઈચ્છા નહોતી. વર્ષ 2009માં શમશાદ બેગમને ઓપી નૈયર એવોર્ડ અને પદ્મ ભૂષણથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.
ઓ.પી.નય્યરે ફરીથી ગાવા માટે રાજી કર્યા
પ્રસિદ્ધિની ઇચ્છા ન હોવા છતાં, શમશાદ બેગમ 1940 થી 1955 અને ફરીથી 1957 થી 1968 સુધી સૌથી વધુ કમાણી કરતી મહિલા ગાયિકા હતી. 1955માં તેમના પતિ ગણપતલાલ બટ્ટોનું એક અકસ્માતમાં અવસાન થયું, ત્યારબાદ તેમણે ગાવાનું બંધ કરી દીધું. ઓ.પી.નય્યરે તેમને ફરીથી ગાવા માટે સમજાવ્યા.
Shamshad Begum જ્યારે ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો માટે ગીત ગાયા ત્યારે લાહોરમાં નય્યરને મળ્યા હતા. 1954માં જ્યારે નય્યરને સંગીતકાર તરીકે બ્રેક મળ્યો ત્યારે તેઓ ફિલ્મ ‘મંગુ’ના ગીતોના રેકોર્ડિંગ માટે સૌપ્રથમ શમશાદ બેગમ પાસે ગયા. નય્યરે કહ્યું કે શમશાદ બેગમનો અવાજ તેના સ્વરની સ્પષ્ટતાને કારણે ‘મંદિરની ઘંટડી’ જેવો હતો.
કિશોર કુમાર સાથે ગાવાનું
1940ના દાયકાના અંત ભાગમાં મદન મોહન અને કિશોર કુમાર શમશાદ બેગમના ગીતોમાં કોરસ ગાતા હતા. તે સમયે શમશાદ બેગમે મદન મોહનને વચન આપ્યું હતું કે જ્યારે તે મ્યુઝિક ડાયરેક્ટર બનશે ત્યારે તે તેના માટે ઓછી ફીમાં પણ ગીત ગાશે. તેણે પોતાનું વચન પાળ્યું. તેમણે કિશોર કુમાર વિશે ભવિષ્યવાણી કરી હતી કે તે એક મહાન ગાયક બનશે. તેણે કિશોર સાથે યુગલ ગીતો પણ ગાયા હતા.
લાંબી માંદગી પછી, Shamshad Begumનું 23 એપ્રિલ 2013 ના રોજ 94 વર્ષની વયે મુંબઈમાં તેમના નિવાસસ્થાને અવસાન થયું. તેઓ તેમની પુત્રી ઉષા રાત્રાને પાછળ છોડી ગયા છે.
આ પણ વાંચો Bollywoodનાકોહિનૂર સમી અભિનેત્રી ઝોહરા સહગલની 112મી જન્મજયંતિ