Navdha Bhakti-પ્રભુભક્તિ કરવાના નવ પ્રકાર.જેને નવદ્યા ભક્તિ કહેવાય છે.
કાકભુશુન્ડીજી ગરુડજીને કહી રહ્યા છે કે જ્યાં સુધી દૂધમાં પાણી રહે છે ત્યાં સુધી તે દૂધના ભાવે વેચાય છે, પરંતુ જેવો વ્યક્તિ તેમાં કપટની ખાટાશ ઉમેરી દે છે, ત્યારે પાણીની કોઈ કિંમત રહેતી નથી. આ વખતે નવદ્યા ભક્તિમાં ભગવાન શ્રી રામ દ્વારા શબરીને આપેલી નવ પ્રકારની ભક્તિમાંની ચોથી ભક્તિનો સાર રજૂ કરવામાં આવ્યો છે.
પીળિયો થયો હોય એને બધુ પીળું જ દેખાય
છેતરપિંડી કરનારનું કમનસીબ પાસું એ છે કે દુષ્ટ વ્યક્તિ જે કપટ એનામાં છે એ સામેની વ્યક્તિમાં એ જ કપટ જૂએ છે. સામેની વ્યક્તિ શુદ્ધ રહેતી હોવા છતાં પોતાના ચારિત્ર્યના અરીસામાં સમેવાળામાં પણ પોતાનું જ પાત્ર જુએ છે. જો અરીસાની સામે ક્રિસ્ટલ મૂકવામાં આવે તો બંને સ્પષ્ટ પારદર્શક દેખાશે. શુદ્ધતા પોતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ કારણોસર, કપટી વર્તન, કપટી વેશ અને કપટી સ્નેહને ભગવાનની ભક્તિ માટે ભક્તિના વિઘાતક ઘટકો તરીકે ગણવામાં આવ્યા નથી. ભગવાને કહ્યું કે ચોથી ભક્તિ માટે હૃદય કપટથી મુક્ત હોવું જરૂરી છે.
જો કપટ હોય તો ભગવાનની ભક્તિ શક્ય નથી:
मन कामना सिद्धि नर पावा।
जो यह कथा कपट तजि गावा।
તુલસીદાસજી કહે છે – જો સાધક બધાં દંભ છોડીને ભગવાનની કથા સાંભળે અને કહે તો તેની બધી મનોકામનાઓ પૂર્ણ થાય છે.
जल पय सरिस बिकाए देखहु प्रीति की रीति भलि।
बिलगु होइ रस जाइ कपट खटाई परत पुनि।।
Navdha Bhakti સમજાવતાં કાકભુશુન્ડીજી ગરુડજીને કહી રહ્યા છે કે-જ્યાં સુધી દૂધમાં પાણી રહે છે ત્યાં સુધી તે દૂધના ભાવે વેચાય છે, પરંતુ જેવો વ્યક્તિ તેમાં કપટની ખટાશ ઉમેરી દે છે, ત્યારે પાણીની કોઈ કિંમત રહેતી નથી. રાવણ અને મારીચ પણ કપટના કારણે જ કમોતે મરવું પડ્યું.
કપટ પ્રભુને ન જ ગમે
રાવણ ઋષિના વેશમાં સિતાહરણ માટે ગયો કારણ કે રાવણને પોતાના સ્વરૂપમાં વિશ્વાસ નહોતો. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ એવી વસ્તુનો ડોળ કરે છે કે જે તે નથી, ત્યાંથી છેતરપિંડી શરૂ થાય છે. તે જેવો છે એ તે છુપાવે છે અને જે નથી તે હોવાનો ભ્રમ પેદા કરે છે. સનાતન સત્ય છે કે જેઓ કપટનો,દંભનો આશરો લે છે તેઓનો આખરે નાશ થાય છે. વ્યક્તિનું મન ભ્રમિત થઈ જાય છે અને વર્તમાન આનંદનું આકર્ષણ તેના ભવિષ્યને સંપૂર્ણપણે નષ્ટ કરી દે છે. આ પરંપરા દરેક યુગમાં ચાલુ રહે છે:
तेहि सन निकट दसानन गयऊ।
तब मारीच कपट मृग भयउ।।
મારીચનું પતન એટલા માટે થયું ન હતું કારણ કે તેણે પોતાની ઈચ્છાઓ કે ઈચ્છાઓ પૂરી કરવા માટે કપટનો આશરો લીધો હતો. મારીચના હૃદયમાં ભગવાન માટે પ્રેમ હતો. જ્યારે ભગવાને ‘સુબાહુ’ અને ‘તડકા’ને મારી નાખ્યા હતા, ત્યારે તેમણે તીર મારીને આ મારીચને ફેંકી દીધો હતો અને એને જીવતો જવા દીધો હતો. ત્યારથી તે ભગવાનના આશીર્વાદનો સ્વાદ જાણતો હતો, પરંતુ રાવણના ડરને કારણે તેણે તેના સ્વભાવમાં કપટ રાખ્યું હતું. માલિકના કુપ્રભાવને કારણે પ્રભુ પ્રેમને પોતાના હૃદયમાં છુપાવી રાખ્યો.
ભગવાન તો કપટનો પડદો ખોલીને પણ પ્રેમ જોઈ શકે છે અને દુનિયા પ્રેમમાં પણ કપટ શોધે છે. ભક્તિ અને પ્રેમ પ્રદર્શનની વસ્તુઓ નથી. Navdha Bhaktiમાં દંભ કે દેખાડાને કોઈ સ્થાન નથી.
अंतरप्रेम राम पहिचाना।
मुनि दुर्लभ गति दीन्ह सुजाना।
જ્યારે ભગવાને નારદજીને પણ મનની માયાનો અનુભવ કરાવેલો. વિશ્વમોહિનીએ ભગવાનના સુંદર સ્વરૂપને મોહી પ્રભુને માલ્યાર્પણ કર્યું તો નારદજીનું હ્રદય તૂટી ગયું અને ભગવાન પર ગુસ્સે થયા અને ગુસ્સામાં કહ્યું કે તમારું મન કપટી છે,
सहज स्वभाव न मन कुटलाई।
सहज स्वभाव न मन कुटलाई।
जथा लाभ संतोष सदाई।
ભગવાન સમજી ગયા કે આમાં નારદજીનો વાંક નથી,એમના ભ્રમને મારે તોડવો પડશે.
ભગવાને તેમનો ભ્રમ દૂર કર્યો અને નારદજી ફરીથી તેમના ભક્ત સ્વરૂપમાં આવ્યા અને તેમની કૃપા સહિત તેમના દોષોનું વર્ણન કરીને ભગવાનની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા.
જ્યારે ભગવાન, સંત, ગુરુ, સત્સંગ અને ભક્તોમાં દોષ દેખાવા લાગે ત્યારે આપણે ચોક્કસપણે સમજવું જોઈએ કે આપણી પોતાની બુદ્ધિ કપટી બની ગઈ છે. ભક્તની વિશેષતા એ છે કે:નિર્દોષ બુધ્ધિ રાખવી. ગુણગ્રાહક બનવું.
निर्मल मन जन सो मोहि पावा।
मोहि कपट छल छिद्र न भावा।
શ્રી રામચરિતમાનસમાં પ્રતાપભાનુ જેવા મહાન રાજાએ પોતાની ઈચ્છાઓ છુપાવી હતી અને યજ્ઞાચાર્યોની સામે પોતાને નિઃસ્વાર્થ યજ્ઞકાર તરીકે વર્ણવ્યા હતા, પરંતુ બન્યું એવું કે લોભ અને મહત્વાકાંક્ષાના અતિરેકને કારણે તેઓ શિકાર કરતી વખતે જંગલમાં ખોવાઈ ગયા અને માયામાં અને મોહમાં ફસાઈ જંગલમાં ‘કપટ મુનિ’ પાસે જઇ ચઢ્યા.
કપટ ઋષિએ પ્રતાપ ભાનુને બ્રાહ્મણોને માંસ પીરસાવીમાં છેતર્યા.બ્રાહ્મણોને જ્યારે ખબર પડી કે એમનાં ભોજનમાં નિરામિષ પીરસાયું છે ત્યારે બ્રાહ્મણોએ તેને શ્રાપ આપ્યો, જેના પરિણામે પ્રતાપભાનુ આગલા જન્મમાં રાવણ બન્યા.
જેમ છો,જેવાં છો એવા મારી પાસે આવો
લગભગ તમામ શાસ્ત્રોમાં ભગવાને કહ્યું છે કે જેમ છો,જેવાં છો એવા મારી પાસે આવો. ભગવાન પાસે તો જે છે એ જ બતાવવું તો ભગવાન તેમની પાસે ભક્તને રાખે.
निर्मल मन जन सो मोहि पावा।
मोहि कपट छल छिद्र न भावा।
માત્ર Navdha Bhakti સંદર્ભમાં જ નહીં, આપણા વર્તનમાં ક્યાંય પણ જો કપટ હોય, કંઈક છુપાયેલું હોય અને દેખાડવામાં કૈંક બીજું જ હોય તો આપણા કાર્યની સિદ્ધિ અને પવિત્રતા શક્ય નથી.
ભગવાન શબરીજીને ઉપદેશ આપે છે કે આધ્યાત્મિક સાધના માટે કપટ ખૂબ જ નુકસાનકારક છે.
આ પણ વાંચો- Ganesh-ઉચ્છિષ્ટ ગણપતિ શું છે? સાધો તો તત્કાળ ફળ પ્રાપ્તિ