પોલીસ, જેલ, કોર્ટ અને ન્યાયના મોરચે યુપી ક્યાં ઉભું છે! ઇન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટ આખરે શું સૂચવે છે ?

ઈન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટ અનુસાર, ન્યાય પ્રક્રિયાના સંદર્ભમાં ઉત્તર પ્રદેશનું રેન્કિંગ ઘણું નબળું છે. તે 18 મોટા રાજ્યોમાં સૌથી નીચે આવે છે. પોલીસના મામલામાં યુપી 2020માં 15મા નંબરે હતું જ્યારે 2019માં તે 18મા નંબરે હતું.

રાજ્યમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં કાયદો અને ન્યાય વ્યવસ્થા એક મોટો મુદ્દો છે. રાજ્યની યોગી સરકાર તેને સતત તેની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધિઓમાંની એક ગણી રહી છે. અપરાધ નિયંત્રણના તેમના દાવામાં પણ ઘણો ડેટા છે. જો કે, ઈન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટ યુપીની કાયદો અને ન્યાય પ્રણાલીને લગતું સંપૂર્ણપણે અલગ ચિત્ર દર્શાવે છે. રિપોર્ટ અનુસાર દેશના 18 મોટા રાજ્યોમાંથી યુપી આ મામલે 18માં નંબર પર છે. આ રેન્કિંગ 2020 માટે છે. 2019માં પણ યુપી 18માં નંબરે હતું.

આ રેન્કિંગ ચાર મુખ્ય પરિમાણો પર નક્કી કરવામાં આવે છે. જેમાં પોલીસ, જેલ, કોર્ટ અને કાનૂની સહાયનો સમાવેશ થાય છે. આ પરિમાણો પર રાજ્યોના પ્રદર્શનના આધારે એકંદર રેન્કિંગ નક્કી કરવામાં આવે છે. આ સાથે ચાર મુખ્ય અંગોની રેન્કિંગ પણ અલગથી આપવામાં આવી છે.

ઈન્ડિયા જસ્ટિસના રિપોર્ટ અનુસાર, યુપી પોલીસની દ્રષ્ટિએ 15મા ક્રમે, જેલમાં 17મું, કોર્ટના કેસમાં 17મું અને કાનૂની સહાયમાં 18મું સ્થાન ધરાવે છે. જો આ દૃષ્ટિકોણથી જોવામાં આવે તો, યુપી ચારેય કેસોમાં પાછળ રહ્યું છે. જોકે, 2019ની સરખામણીએ 2020માં પોલીસની દ્રષ્ટિએ યુપીની રેન્કિંગમાં સુધારો થયો છે. 2019માં યુપીનું રેન્કિંગ 18મું હતું.

2016 થી 2020 સુધી, યુપીમાં 50,526 પોલીસ ભરતી થઈ હતી. તેમાંથી 84% ભરતી કોન્સ્ટેબલની પોસ્ટ પર કરવામાં આવી હતી. જાન્યુઆરી 2016 માં, UP પોલીસમાં SC-ST શ્રેણીની 55% જગ્યાઓ ખાલી હતી, જે 2020 માં ઘટીને 44% થઈ ગઈ. તેવી જ રીતે, 2016માં બિનઅનામત વર્ગ માટે 48% પોસ્ટ્સ ખાલી હતી, જે 2020માં ઘટીને 26% થઈ ગઈ. એટલે કે 5 વર્ષમાં અનામત કેટેગરીની સરખામણીમાં બિનઅનામત વર્ગના લોકોની વધુ ભરતી થઈ હતી

રાષ્ટ્રીય પોલીસ પંચે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં દર 150 ચોરસ કિલોમીટરના ત્રિજ્યામાં એક પોલીસ સ્ટેશન રાખવાની ભલામણ કરી છે. પરંતુ ઉત્તર પ્રદેશમાં દર 234.5 ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં એક પોલીસ સ્ટેશન છે. તે જ સમયે, શહેરી વિસ્તારોમાં, દર 15 ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં એક પોલીસ સ્ટેશન છે. આ તમામ આંકડા 2020ના છે.

ઉત્તર પ્રદેશ પોલીસમાં મહિલાઓની સંખ્યા ઘણી ઓછી છે. 2020 સુધીમાં, યુપીમાં કુલ પોલીસ કર્મચારીઓમાં માત્ર 9.6% મહિલાઓ હતી. યુપી પોલીસમાં માત્ર 3.8% મહિલા અધિકારીઓ છે.

યુપીમાં જેલ સ્ટાફની દર 2માંથી એક જગ્યા ખાલી છે. યુપીની જેલોમાં અધિકારીઓની માત્ર 54% જગ્યાઓ ભરેલી છે, જ્યારે 18 મોટા રાજ્યોની સરેરાશ 69% છે.

દર 200 કેદીઓ માટે એક સુધારાત્મક સ્ટાફ હોય તે સારું માનવામાં આવે છે, પરંતુ યુપીમાં દર 53,698 કેદીઓ માટે એક સ્ટાફ છે.

વર્ષ 2020 સુધી, યુપીની જેલોમાં 1,07,395 કેદીઓ હતા, જેમાંથી 75% એટલે કે 80,557 કેદીઓ અન્ડરટ્રાયલ હતા. એટલે કે કોર્ટમાં તેમની ટ્રાયલ ચાલી રહી હતી.

યુપીની કોર્ટમાં જજોની મોટાભાગની જગ્યાઓ પણ ખાલી છે. 2021 સુધીમાં, અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટમાં ન્યાયાધીશોની 41% જગ્યાઓ ખાલી હતી. તે જ સમયે, ગૌણ અદાલતોમાં 29% જગ્યાઓ ખાલી હતી.

ન્યાયાધીશ માટે કોર્ટ હોલ હોય તે સારું માનવામાં આવે છે, પરંતુ યુપીમાં ન્યાયાધીશો કરતા કોર્ટ હોલ 29% ઓછા છે. 3,695 ન્યાયાધીશો માટે 2,591 કોર્ટ હોલ છે.

આ સિવાય જો કોઈ કેસ યુપીની નીચલી કોર્ટમાં ગયો હોય તો તે સરેરાશ 6 વર્ષ સુધી પેન્ડિંગ રહે છે. યુપીની અદાલતોમાં 36% કેસ એવા છે જે 5 વર્ષથી વધુ સમયથી પેન્ડિંગ રહે છે. 16% કેસની સુનાવણી 10 વર્ષથી વધુ ચાલે છે.

અદાલતોમાં મહિલા ન્યાયાધીશોની સંખ્યા ઘણી ઓછી છે. 2022 સુધીમાં હાઈકોર્ટમાં માત્ર 5.4% જજ મહિલાઓ છે. નીચલી અદાલતોનો ડેટા 2019 સુધી ઉપલબ્ધ છે. અહીં 25% મહિલા જજ છે.

બંધારણમાં દરેક વ્યક્તિને કાયદાકીય મદદ મેળવવાનો અધિકાર મળ્યો છે. જો કોઈ વ્યક્તિ કોઈ કારણસર કાનૂની ખર્ચ ઉઠાવી ન શકે તો રાજ્ય સરકાર તેને મદદ કરે છે.

નેશનલ લીગલ સર્વિસ ઓથોરિટી (NALSA) ભલામણ કરે છે કે દરેક 6 ગામોમાં એક લીગલ એઇડ ક્લિનિક હોવું જોઈએ, જ્યાં લોકોને કાનૂની મદદ મળી શકે. પરંતુ યુપીમાં 2020 સુધીમાં દરેક 520 ગામડાઓ માટે એક ક્લિનિક હશે.

ડેટા અનુસાર, 2019-20માં યુપીમાં 6,619 લોકોને કાયદાકીય મદદ મળી હતી, જ્યારે 2020-21માં આ સંખ્યા ઘટીને 1,019 લોકો પર આવી ગઈ હતી. જો કે, આ કોરોના સમયગાળો હતો અને રોગચાળાએ તેની અસર કરી હશે.